EXISTENTIELE COACHING

THEORIE EN PRAKTIJK DEEL 1 

Existentiële coaching, of coaching bij bestaans- of levensvragen: wat wordt daar eigenlijk mee bedoeld en wat kenmerkt die begeleiding? In meerdere blogs wil ik mijn visie op die coaching verhelderen. Met theorie én praktijk: immers coaching wil praktisch zijn en bijdragen aan persoonlijke effectiviteit, zelfwerkzaamheid en zelfwaarde – en daarbovenop wil éxistentiële coaching bijdragen aan het verkrijgen van inzicht in de grote kwesties des levens en aan het optimaliseren van het persoonlijke welzijn.
Wie een snelle indruk wil hebben van de coaching in mijn praktijk kan daarvoor terecht op deze site. 
​
EXISTENTIEEL
Allereerst die ene term: existentieel. Afgeleid van existentie, van existeren: het ‘bestaan’ betreffende, het ‘er zijn’, het er op een bepaalde wijze zijn. Existentialisme als filosofische stroming zal bij menige lezer bekend zijn en geassocieerd worden met auteurs als Sartre, Camus, Heidegger en Kierkegaard die vanuit diverse invalshoeken duiden -betekenis geven aan- wat bestaan voor de mens betekent. Dergelijke betekenisgevingen zijn dan een respons op datgene wat een appel op ons mensen doet om op ons mens-zijn te reflecteren: wat betekent het om mens te zijn? En voor die reflectie hanteer ik de term ‘existentieel’.
‘Existentieel’ wijst dan op het fundamentele niveau van reflectie op het bestaan, op de basis van waaruit een veelvoud aan inhouden voortkomen – en de antwoorden die de genoemde existentialisten gaven, zijn slechts een voorbeeld. Alle antwoorden van iedereen zijn dan weer terug te voeren op die existentiële basis. Om dat nader toe te lichten maak ik gebruik van, dan wel ben ik schatplichtig aan het werk van Irvin D. Yalom. (NB. Er zijn meerdere aanvliegroutes, maar deze pak ik allereerst op.)

In 1980 publiceerde deze inmiddels hoogbejaarde maar nog immer productieve psychiater/psychotherapeut zijn baanbrekende boek Existential Psychotherapy waarin hij, onder meer puttend uit filosofie en psychologie, een viertal eigenschappen benoemt die kenmerkend zijn voor het menselijke zijn: “Certain ultimate concerns, certain intrinsic properties that are a part, and an inescapable part, of the human being’s existence in the world.” Deze vier eigenschappen of thema’s zitten als het ware aan ons mens-zijn vastgelijmd. De thema’s zijn overigens niet neutraal maar normatief want, aansluitend bij de humanistische psychologie, is de gedachte: wil je je als mens optimaal ontwikkelen dan zul je daar op dienen te reflecteren en er een houding tegenover dienen in te nemen. En dat doet denken aan de door Plato verwoordde, moralistische uitspraak van Socrates: “Het niet onderzochte leven is niet het leven waard.”
De vier ‘concerns’ van Yalom zijn: sterfelijkheid, vrijheid en verantwoordelijkheid, eenzaamheid, betekenisloosheid. Ik zal ze –hoewel ze in ons leven continu op elkaar betrokken zijn– separaat bespreken, én in een andere volgorde dan Yalom ze bespreekt in zijn studie.

EENZAAMHEID
Eenzaamheid, beter: existentiële eenzaamheid want er zijn meerdere soorten van eenzaamheid, wijst erop dat we in de wereld geworpen worden en dat onze meest directe verbinding ooit met een ander (de moeder in kwestie) met het doorsnijden van de navelstreng teniet gedaan wordt. Psychoanalyticus Otto Rank spreekt daar van het trauma van de geboorte – een trauma dat ons gehele leven laat verlangen geheeld te willen worden.
Als mens zijn we afgescheiden van onze medemens, we staan op onszelf, en we zijn in dat opzicht voor eens en voor altijd onoverbrugbaar naar anderen. Veilige hechting in de vroegste levensfase is (zo is onder meer gebleken uit onderzoek van psychiater John Bowlby) van wezenlijk belang voor een-gezond-op-jezelf-kunnen-zijn en tot-vruchtbare-relaties-met-anderen-in-staat-zijn in latere levensfasen, maar dat neemt niet weg dat die hechting het existentiële isolement niet kan hechten. “Met eindeloze onbaatzuchtigheid wordt het kleine mensje enige tijd tot het middelpunt van de wereld gemaakt – zodat het voldoende kracht opdoet voor die dag dat het tot zijn of haar pijnlijke verbazing de ware omvang en akelige eenzaamheid van de volwassen wereld onder ogen zal moeten zien.” (De weg van liefde, Alain de Botton, 2016). Politiek filosoof Tibor R. Machan schrijft in Classical individualism (1998) dat we ondanks tal van kenmerken die we met anderen delen, ondanks onze sociale aard en ondanks het gegeven dat we als mens juist floreren door samen te leven, beschikken over een menselijke natuur waar we niet aan kunnen ontsnappen: “The human essence is the true individuality of man. This may appear paradoxical, especially to an existentialist…”

VRIJHEID EN VERANTWOORDELIJKHEID
Met het doorknippen van de navelstreng komen we na jaren van groei en ontwikkeling uiteindelijk zelf aan het roer van ons bestaan te staan. Althans, dat is het ideaal: dat we dankzij basale zorg, opvoeding en onderwijs in staat zijn ons cognitief en emotioneel volwassen te gedragen en daardoor te gaan leven als personen die de volle verantwoordelijkheid voor keuzes en gedragingen kunnen, willen en durven nemen.
De verantwoordelijkheid loopt dan ook hand in hand met de vrijheid die mensen hebben zelf sturing aan hun leven te geven. De ervaring van vrijheid en verantwoordelijkheid kan of zal spanning en angst oproepen. Je kunt dan proberen voor die vrijheid weg te vluchten door bijvoorbeeld een ander voor jou te laten bepalen (‘zeg jij maar wat ik moet doen’ wat op zich een eigen, paradoxale keuze is), in het collectief op te gaan dan wel achter de massa aan te hobbelen. Maar dat neemt het vermogen zelf te denken en te kiezen niet weg, en dat neemt dus ook de verantwoordelijkheid niet weg: ook al doe je wat anderen doen, dat doe jij dan toch vooral zelf en daar ben je op aanspreekbaar. 

BETEKENISLOOSHEID
Ondanks of juist dankzij onze menselijke eigenschap zelf het leven richting en kleur te geven, worden we qua betekenis, qua beschouwing van ons leven ‘neutraal’ geboren. Het zijn echter wel de opvoeding en de culturele context die eerste inhouden geven aan ons leven die we bij rijping en volwassenwording ook weer beargumenteerd van tafel kunnen vegen – of juist behouden.
De aanvankelijke neutraliteit (d.i. we worden niet geboren met aangeboren denkbeelden) kan gezien worden als een oorspronkelijke betekenisloosheid die ons leven heeft en die ons uitdaagt om niet alleen een duidelijke keuze voor of tegen het leven te maken, maar er ook zin en betekenis aan te geven.  Welbeschouwd is dat een fraai cadeau: dat je in staat bent iets wat betekenisloos is van inhoud en waarde te gaan voorzien. Toch?
Hierbij valt ook het volgende op te merken: dat we er zijn, jij of ik, kent geen noodzaak en heeft geen vooraf gegeven betekenis. We leven, that’s it. Ons bestaan is absoluut contingent – we leven bij toeval. Hadden onze ouders, als de natuurlijke weg bewandeld was, bijvoorbeeld een dag later met elkaar gevreeën, waren wij er niet geweest. Maar dát we leven is een absoluut gegeven –dat geldt overigens voor alles wat is­– maar we hadden er evenzo niet hoeven te zijn. Zo bezien kan ons leven gezien worden als een ‘schitterend ongeluk’ dat ons in de gelegenheid stelt ons zijn te vieren…

VERGANKELIJKHEID
Als er al iets te vieren valt natuurlijk.
Er is namelijk ook een grote feestverstoorder… de dood: de vermaledijde sterfelijkheid die een radicaal eind maakt aan al onze dromen, inspanningen en levensprojecten. Onze vergankelijkheid, ons toekomstig verval, is ons met de geboorte meegegeven. Op ieder geboortekaartje staat dan ook met onzichtbare inkt een rouwrandje: er is een sterveling geboren. Om filosoof Martin Heidegger uit Sein und Zeit (1927) te citeren: “Sobald ein Mensch zum Leben kommt, sogleich ist er alt genug zu sterben.” Maar eigenlijk is die sterfelijkheid, het afbreken van leven, er al vanaf de conceptie: er is geen garantie op ook maar een minuut, uur of dag meer leven.
De moderne Westerse mens is echter verwend, met dank aan wetenschap en technologie, om ‘lang in de gloria’ te leven, niet in de gaten hebbende dat dat uitzonderlijk is in de natuurlijke wereld alwaar het leven (filosoof Thomas Hobbes out of context citerend) ‘nasty, brutish and short’ is. Reden dat menigeen de dood buiten het bewustzijn wenst te plaatsen en de angst ervoor niet onder ogen wil komen: de dood, die kunnen we beheersen en zo niet, dan is dat iets dat anderen overkomt.
​Psychiater Gerrit Glas schrijft in Angst – beleving, structuur, macht (2001): “Doodsangst is de verhouding tot een mogelijkheid, die juist als mogelijkheid een realiteit is; te weten dat een leven buiten mij om afgebroken en beëindigd kan worden en dat ik ondanks mijn drang tot heersen het bestaan nooit geheel in de greep krijg. De verhouding tot deze onbeheersbaarheid en toevalligheid is een levensopgave die nooit als voltooid kan worden beschouwd.”
​
Over de vier bovenstaande thema’s is het makkelijker te schrijven, dan er mee te leven. En daar ligt dan ook de grote uitdaging waarbij coaching waardevol kan zijn. Want hoe verhoud ik mij tot die thema’s? Hoe mag het leven, nee: hoe mag mijn leven er uit gaan zien met alle ongewisheid van dien?
Als nu het existentiële zoals hier omschreven het fundament is, dan laat dat de vraag opwerpen: hoe construeer je daar een leven bovenop? En wordt dat metaforisch gesproken een eenvoudige tent, een hutje op de hei, een doorzonwoning, een burcht, een wolkenkrabber? En: kent het fundament ook een souterrain, een kelder?
Daar wijd ik de volgende blog aan. 
​