BERT KEIZER: VOLTOOID

Al vanaf het eerste moment dat ik een boek van Bert Keizer opensloeg -Het refrein is Hein. Dagen uit een verpleeghuis- werd ik gegrepen door zijn stijl: scherp, humorvol, ongekend nuchter als het gaat om sterven & dood en in die nuchterheid toch genuanceerd. Nieuwsgierig was ik dan ook naar zijn laatste schrijfsel: Voltooid - Nieuw licht op een zelfgekozen dood. Een vertrouwd onderwerp voor hem - en ook voor mij. Toch wist hij mij te verbazen.  

Seneca
‘Nieuw licht’ is een ‘reeks filosofische pamfletten waarin de eeuwenoude denktraditie wordt gecombineerd met het nieuwe denken van onze tijd’. De reeks is samengesteld door filosofen Coen Simon en Frank Meester en bij deze uitgave vroegen ze Bert Keizer –filosoof, oud-verpleeghuisarts, arts Levenseindekliniek– zijn licht te laten schijnen op ‘voltooid leven’. Uitgangspunt daarbij is de klassieke tekst van David Hume Over zelfdoding waarin Hume pleit voor het recht te mogen sterven door eigen hand als het leven kwalitatief van geen waarde meer is. Een echo van Seneca: “Je moet het, zoals je weet, niet eindeloos rekken, want het goede bestaat niet uit leven zonder meer, maar uit leven op de goede manier. Daarom leeft de wijze zolang hij moet, niet zolang hij kan. (…) Het punt is niet of je eerder sterft of later, maar of je goed sterft of slecht; en goed sterven impliceert: ontkomen aan het risico slecht te leven.” (Brieven aan Lucilius, 8.70.4/6) David Hume is dan ook niet “een van de eersten die zelfmoord als een haalbare optie wenst te beschouwen.” (p. 20) Verre van zelfs.

Voltooid leven?
Dat vraagteken staat er ook zo in het boekje. “Je bent er nog wel, maar er niet meer zijn wordt een draaglijke mogelijkheid.” (p. 18) Ook voor Keizer (zie bijvoorbeeld tevens Voltooid leven van Els van Wijngaarden) is ‘voltooid’ lastig te definiëren, een vergaarbaak van betekenissen, of, zoals ik het zelf noem: een containerbegrip waarvan de gemene deler kan zijn ‘niet meer verder willen’. “Het gaat er niet alleen om dat je leven niet goed gaat, je moet daarnaast doordrongen zijn van het besef dat het niet meer goed kan komen.” (p.20) ‘Voltooid’ blijft als begrip in het pamflet terugkomen, soms als ‘voltooiing’, maar -als ik goed gelezen heb-  nergens een krachtige duiding. Wel van ‘onvoltooid’.

Zelfmoord!
Dat uitroepteken plaatst Keizer niet, maar het had goed gekund. “On-voltooider kan het niet,” schrijft hij op pagina 33 over mensen die tot eenzame zelfdoding in diepe wanhoop overgaan. Hij speculeert er flink op los, en dat kan ook niet anders want die eenzame zelfdoder heeft Keizer niet vooraf geïnformeerd. Dus spreekt een eigen sentiment. Hoe komt hij tot deze veroordeling? Het staat hem niet aan dat ‘je het alleen doet’, ‘in totale afzondering, er is niemand bij.’ “Een dergelijke daad vindt plaats buiten alle sociale verbanden. Dat is het afschuwelijkste van deze manier van sterven.” (p. 28) Want de menselijke norm is de sociale. “Eén mens is geen mens. Anderen zijn soms vernietigend, maar wij zijn ook elkaars enige kans.” (p. 29) Keizer haalt John Donne aan (‘No man is an island’), geeft aan het bijzonder moeilijk te vinden betekenis te geven aan zijn bestaan én te leven met de gedachte van radicale eindigheid van de mensheid (naar Samuel Scheffler verwijzend: “Hoe zouden we reageren als de zekerheid dat er na onze dood nog altijd menselijk leven zal zijn, wegviel? Waarom is dit zo’n angstaanjagende gedachte? De gedachte dat die anderen er ooit niet zullen zijn verpest alles.”) –leestip: ‘Death’ van Todd May– en hij schrijft een mooie passage over autonomie (p. 44) die ik zo kan onderschrijven.  Er is echter een verschil tussen ideaal en realiteit, tussen verlangen en werkelijk ervaren. Wat maakt dat iemand voor een isolement kiest, “moederziel alleen, ver weg van al die verbanden die ik beschreef, zich in een verstikkend vacuüm verplaatst” (p.33)? Omdat het dus klaarblijkelijk niet mogelijk was in verbinding te zijn en te blijven.

Context
Zowel privé als in mijn werk als uit uitvaartbegeleider en levenseindecounselor ken ik die situaties – vele zelfs. Eén van de insteken van counseling is kijken of naasten betrokken kunnen worden bij een consulttraject (voor zover zij niet al meteen bij een eerste consult aanwezig zijn – hoewel ook dát geen garantie voor blijvende betrokkenheid is want naasten hebben zo hun eigen agenda). Dat lukt niet altijd – en er is ook niet altijd een wens toe. Dat betekent dat een cliënt weloverwogen besluit voort te gaan zonder zijn/haar naasten op de hoogte te brengen van het voornemen (en ook: soms zijn die naasten er geheel niet). Dat achteraf blijkt dat iemand het sterven goed heeft voorbereid en niet gewelddadig uit de tijd is verdwenen (bijvoorbeeld met een o.d. pentobarbital) geeft een beetje lucht, maar daarmee zijn vragen niet opgelost, schuldgevoelens niet van tafel en is de pijn niet echt minder. En brieven en boodschappen die nagelaten zijn maken het er ook niet altijd eenvoudiger op.
Er zijn evident veel meer situaties waarin iemand zichzelf doodt zonder eerst een gesprek aan te gaan. Echter, wanneer je niet weet wat iemand ertoe gebracht heeft, lijkt mij te stellen “zelfmoord. Het is de slechtst denkbare dood” (p. 28) (niet: ‘ik vind’ of ‘mij lijkt’ maar ‘is’) erg voorbarig. Voor iemand specifiek kan het in diens levenscontext mogelijk de állerbeste dood zijn.

Zwagerman
Hoeveel meer begrip kan ik opbrengen voor Jeroen Brouwers die in zijn lijvige, tweedelige De laatste deur kan laten, en zelfdodingsdeskundologen hun plek wijst. Wat hij bijvoorbeeld schrijft in zijn reflecties bij het overlijden van Joost Zwagerman: “Mijn ontzetting bij de zelfmoord van een dierbare geldt niet mijzelf, maar de zelfmoordenaar: mijn emotie bestaat uit deernis, tegelijkertijd laat ik waar mogelijk alle begrip voor zijn daad tot me toe en heb ik er geen oordeel over. Het was zijn leven en als zodanig zijn privébezit, waarover hij, net als iedereen, het recht heeft zelfstandig te beschikken.” En ja, Brouwers (foei…) is ondanks zijn begrip consequent in het spreken over ‘zelfmoord’. O ironie. (Over ‘113 Zelfmoordpreventie’ heb ik het hier maar niet.) En zelfs David Hume doet het beter hier: “Als we zelfdoding een misdaad noemen, dan kan alleen lafheid ons ertoe bewegen. Wanneer het geen misdaad is, dan zou zowel wijsheid als moed ons ertoe moeten brengen een eind aan ons leven te maken wanneer dat een last wordt.” (p. 89) Spreken over ‘zelfmoord’ is een veroordeling uitspreken over de suïcidant en tevens diens nabestaanden daarmee onnodig belasten – een dubbele veroordeling dus.
Laten we een middenweg kiezen: zelfdoding – en hou het dus neutraal. Er zijn vele vormen van zelfdoding, de een gewelddadig, de ander onverwacht en in een isolement, een ander voorspelbaar of achteraf te bevatten, weer een ander esthetisch te duiden als ‘zelfeuthanasie’ – en weer een ander met de arts aan het bed.
Op pagina 34 schrijft Keizer: “Ik wil het hier verder niet over zelfmoord hebben” – goed, stoppen we daar nu mee.

De pil - nee, die andere 
De rest van Voltooid gaat over sterven in verbinding met anderen. Euthanasie, hulp bij zelfdoding en zelfeuthanasie. Keizer haalt casuïstiek aan om te laten zien waar duidelijke grenzen liggen en stervenshulp bieden onproblematisch is, en hij toont situaties waar dat vooralsnog niet is. “Ik neem u mee naar een ‘reguliere’ euthanasie, een lastige stapeling, een demente, een diep demente, en een voltooide.” (p. 45). Op diezelfde pagina creëert hij en passant een zevende zorgvuldigheidseis voor de WTL (euthanasiewet): “Het is dan ook niet goed denkbaar dat iemand euthanasie zou krijgen als al zijn geliefden erop tegen zijn. Ik heb dat tenminste nog nooit meegemaakt.” Wonderlijk, maar het staat er echt. Al is zo’n beetje de hele mensheid tegen, dan kan een euthanasie geoorloofd zijn. Dat is heel goed denkbaar. Juist daar zou je je als arts sterk voor moeten maken. Toch?
De verhalen die volgen zijn des Keizers en vormen aangenaam leesvoer. In de beschouwingen wordt stilgestaan bij de Pil van Drion (vrij verkrijgbaar of toch maar niet), de euthanasiewet, het initiatief Dijkstra/Schippers, Coöperatie Laatste Wil, Philip Nitschke en krijgt BN-er Martin Kock een veeg uit de pan: “Ik weet niet of het hem moet worden aangerekend, of de redactie van Pauw, maar ik vind het obsceen om zo in het openbaar je levenswond bij een ander op tafel te leggen. En dan dat zinloze bonken op de muur van ‘de overheid’ om je levenseinde af te dwingen, terwijl je je maar hoeft om te keren en zie: daar is de deur waardoor je zo het graf in kunt stappen. Doe het toch zelf.” (p. 70) Zelfeuthanasie dus. Waarbij ik mij afvraag: hoeveel mensen die nu succesvol een beroep doen op de WTL en gehonoreerd worden in hun verzoek met levensbeëindigend handelen door een arts, zouden het zelf kunnen – zonder arts? En zouden zij dat dan ook niet dienen te doen? Denk aan beginnend dementerenden, psychiatrisch patiënten, al diegenen die klachten stapelen? De zojuist door de RTE (Regionale Toetsingscommissies Euthanasie) vrijgegeven jaarcijfers over 2017 belichten die drie groepen expliciet. Dat de euthanasiewet jaarlijks meer en meer succesvol betreden wordt, heeft dan toch ook te maken met het feit dat er klaarblijkelijk instanties en personen zijn die afhankelijkheid koesteren en propageren. Met welke maten wordt hier gemeten?

Keizer, Bert, Voltooid. Nieuw licht op een zelfgekozen dood, Amsterdam, AmboǀAnthos, 2018,
​ISBN 9 789026 341137, 94 pagina's, € 10,00