EUTHANASIE VS ZELFEUTHANASIE OF ZELFDODING

In een interview getiteld Afscheid van een rotleven met journaliste Evelien van Veen in de Volkskrant (26 augustus 2017) stelt Marcel Langedijk dat euthanasie ‘veel humaner' is dan sterven door eigen hand.
Langedijk schreef een boek (Gelukkig hebben we de foto’s nog, Uitgeverij Q) over de zelfgekozen dood van diens broer Mark: ‘41 jaar, alcoholist, gescheiden, vader van twee zoontjes, lijdend aan een angststoornis en een depressie’.

Nu gaat dit schrijven niet over de legitimiteit van een doodswens –hier die van Mark– van een verlangen en een streven er niet meer te zijn, niet over lijdensdruk of over draagkracht en draaglast. Niemand heeft de plicht tot leven, en het beëindigen van het eigen leven is nu eenmaal een menselijke mogelijkheid die al sinds mensenheugenis frequent, dag in dag uit benut wordt om het aardse paradijs te verlaten. 
De mogelijkheid het eigen leven te benemen kan in eerste instantie neutraal geduid worden, als een constatering. Maar omdat er op de een of andere wijze toe besloten wordt, kunnen er vragen en opmerkingen geplaatst worden bij de kwaliteit van een dergelijk finaal besluit. Ofwel: is/was het een juiste beslissing, is/was er geen alternatief, is/was er niet tóch een acceptabel leven te verkrijgen, etc. Eenmaal dood verliezen die vragen vanwege onomkeerbaarheid grotendeels hun relevantie maar voor nabestaanden (indien niet vooraf geïnformeerd) kunnen die verworden tot een wrange echo uit graf of urn. Een zo hoog mogelijke kwalitatieve besluitvorming, het best denkbare in relatie tot alle wezenlijke aspecten van iemands leven –voorafgaand aan een besluit links- of rechtsom– is waar ik onder meer met mijn cliënten over spreek. De wijze waarop tot een besluit gekomen wordt, is evident mede afhankelijk van iemands cognitieve en emotieregulatieve vermogens.
Vragen kunnen ook gesteld worden bij de keuze van uitvoering. En daar gaat het hier over.

Indien gesproken wordt over het ‘juiste’ of ‘het goede’ doen, wandelen we de ethiek binnen.
De opmerking ‘veel humaner’ in relatie tot de praktijk van euthanasie wijst op ‘dat is juist om te doen’. En tegelijkertijd op iets wat minder is, of niet gewenst, of op wat afgewezen dient te worden.  Het gaat om een kwalificatie op een lijn van ‘absoluut niet doen’ naar ‘absoluut doen’. Op welk punt van die lijn een acceptabele halte bereikt wordt, kan en zal van legio factoren afhangen.
Voor alles dient bevraagd te worden: wat wordt hier bedoeld met ‘humaan’. Ikzelf ben geneigd om in de context van levensbeëindigend handelen humaan te reserveren voor: zonder (extra) lichamelijke beschadiging of verminking (dus niet gewelddadig), zonder uitzonderlijke (extra) pijn (dus relatief pijnloos), binnen afzienbare tijd (d.i. er is een inschatting te maken van de tijd van sterven), en: aanwezigen hoeven niet te schrikken voor de laatste levenshandeling en het stervensproces, en kunnen aanwezig zijn.
Dan zijn er diverse methoden denkbaar om een humaan einde voor elkaar te krijgen. Euthanasie is daar een voorbeeld van, hulp bij zelfdoding onder supervisie van een arts ook, of zelfdoding met een overdosis aan (zelf verkregen) medicijnen, sterven middels een gas (helium, stikstof). Ook welbewust stoppen met eten en drinken reken ik onder ‘humaan’.

Iedereen die aanwezig wil zijn als toeschouwer zal vooraf geïnformeerd moeten worden over wat er staat te gebeuren. In de situatie van Mark is dat ook gebeurd. Vorig jaar viel al uitgebreid in de Linda. van 16 november te lezen hoe Mark zijn dood tegemoet ging: Het broertje van journalist Marcel was alcoholist en koos voor euthanasie.
“Om kwart over drie ging de bel. Dokter Marijke. Ze droeg een zwart jurkje en gympen, ze had donker haar en was nog geen veertig. Mark had gezegd dat hij haar zeker ‘verkering’ had gevraagd als hij niet doodging. Ik snapte dat wel, ondanks dat dit de vrouw was die mijn broertje dood ging maken. De grapjes hielden op. Het werd stiller in de tuin, op wat truttende mussen na. Dokter Marijke legde uit wat er ging gebeuren. Dat Mark zo op bed zou gaan liggen, dat hij rustig moest blijven, los moest proberen te laten. De eerste spuit bevatte een zoutoplossing, zei ze, de volgende een slaapmiddel. “In veel gevallen is dat al genoeg”, zei ze, maar Mark had een goed hart, dus zou het de volgende spuit zijn die hem zou doen sterven. “Die spuit stopt je hart”, zei ze. Ik begon te huilen, mijn ouders ook, iedereen eigenlijk, zelfs Mark. Niet omdat hij bang was, maar omdat hij ons zag huilen. Ik wilde het niet, maar het ging vanzelf. Hij zwikte de laatste witte wijn uit zijn glas achterover toen dokter Marijke zei: “Zullen we?” We zouden nog één sigaret roken, hadden we eerder afgesproken, zoals ze dat doen in films, dus ik stak op. “Mark,” zei ik, “Mark, we roken er nog eentje, toch?” “Nee,” zei Mark, “ik ga nu dood.” Hij ging op bed liggen. Hij droeg een T-shirt met de tekst use less, of useless, dat mocht je zelf weten. Daaronder een spijkerbroek, dááronder zijn lawaaiige Jeffery West-puntschoenen. Die hield-ie gewoon aan, die mochten ook ‘in de fik’. Net als hij. We huilden, vertelden elkaar dat we van elkaar hielden, dat het goed zou komen, dat we voor elkaar zouden zorgen, dat we elkaar ooit weer zouden zien, we hielden elkaar vast. Als het niet zo verschrikkelijk was, was het mooi geweest. Dokter Marijke zei: “Doe maar rustig, Mark, laat maar los.” En: “Weet je honderd procent zeker dat je dit wilt?” In mijn hoofd schreeuwde ik nee. Mark zei ja. Dokter Marijke drukte de eerste spuit leeg. Ik wilde weg. Naar Sammie. Naar buiten. Dokter Marijke drukte de tweede spuit leeg. Marks ogen draaiden weg, hij zuchtte diep. Zijn laatste. Dokter Marijke drukte de derde spuit leeg. Zijn gezicht veranderde, verloor kleur. Mark was weg. Mijn broertje was dood.”

In de passage hieraan voorafgaand schrijft Langedijk: “Nog zes uur. We rookten stug door, Mark dronk bier, ik koffie. Mijn handen waren klam, mijn kop suisde van het slaapgebrek. Het was mooi weer, dat wel. Rond drie uur zou dokter Marijke komen.” Met mijn lekenverstand, nou ja, denk ik dan: ‘Mark dronk bier’, ‘Hij zwikte de laatste witte wijn uit zijn glas achterover’ – dan kan hij toch ook een glas pentobarbital (barbituraat) drinken, of een bakje vla of yoghurt leeglepelen met hetzelfde middel, of…? Zélf doen in plaats van gedwee ondergaan – jezelf doden in plaats van gedood worden.
Zorgvuldige zelfdoding of zelfeuthanasie… Inmiddels is er zoveel informatie bekend over effectieve én humane wijzen van zelfdoding waar familie bij aanwezig mag en kan zijn (jurisprudentie) dat een arts buiten beeld kan blijven. En dat zouden artsen moeten weten, SCEN-artsen zeker! Ik weet natuurlijk niet wat er besproken is in deze relatie tussen arts en patiënt, maar als buitenstaander vraag ik me af of het niet zuiverder was als Mark gezegd zou hebben: ‘Beste dokter, mijn lijden is mijn probleem, de ellende van mijn leven inclusief alle keuzes die ik gemaakt heb valt onder mijn verantwoordelijkheid en dus neem ik ook de verantwoordelijkheid voor mijn sterven omdat ik dat kan.” Heeft iets zelf kunnen doen niet het morele primaat? Is dat niet juist mens-zijn: een beroep doen op je individuele vermogens je leven vorm te geven? In deze context: moet euthanasie zoals geformuleerd en vastgelegd in de Wet Toetsing Levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding als zijnde mercy killing niet beperkt blijven tot die situaties waarin iemand echt niet zelf levensbeëindigend kan handelen? Mark had m.i. een arts niet hoeven te belasten met zijn stervenswens (hoewel betrokken arts daar dus anders over dacht en daarin door collegae gesteund werd).

Voor veel mensen –althans, dat het om veel mensen zou gaan is een beeld dat diverse organisaties en media in stand houden ook al zijn er geen absolute getallen te geven– wordt euthanasie (sterven door actief ingrijpen van een arts) niet alleen als een zeer goede dood maar zonder meer gezien als de beste wijze om het leven te verlaten als (uitzichtloos, ondraaglijk) lijden niet te verlichten valt, als lijden niet ‘ont-leed’ kan worden. Inmiddels sterft zo’n 4 procent van de Nederlandse bevolking jaarlijks middels artseneuthanasie of hulp bij zelfdoding. Termen die (al of niet terecht) aan die euthanasie gekoppeld worden zijn onder meer: zelfbeschikking, waardigheid, barmhartigheid.

Mark valt hier postuum niets te verwijten: hij maakte gebruik van gelegaliseerde stervenshulp. En hij heeft er zelf voor gekozen, toch? In het Volkskrantartikel is te lezen: “… zelfmoord plegen wilde Mark niet en de familie was daar blij om. ‘Hij heeft een aantal keer een lafhartige poging gedaan met de verkeerde medicijnen, maar uiteindelijk durfde hij het niet, het kan tenslotte ook behoorlijk misgaan. Deze manier is veel humaner, als er al zoiets is als een humane dood. Ik vind het knap van hem. Door voor euthanasie te kiezen, heeft hij mijn ouders, mijn zus en mij een mooi afscheid kunnen geven.’ ”
Zoals ik hiervoor al heb laten zien, kan dit eenvoudig weerlegd worden.
Je hebt dus zelfdoding en… je hebt zelfdoding.

Een lafhartige poging? In hetzelfde artikel zegt zijn broer verder: “[Marks] leven is een aaneenschakeling geweest van stappen die hij niet durfde te zetten, maar deze stap, waar je ongelooflijk veel moed voor nodig hebt, heeft hij wel gezet. Dat vind ik op de een of andere manier ontzettend stoer van hem.” Mark vroeg om euthanasie en kreeg dodelijke injecties, maar was het niet veel moediger en stoerder geweest als hij het zélf gedaan zou hebben? Omdat hij dat dus kon? Vraag ik me ook af: zouden mensen die juist om stervenshulp vragen aan arts, als die artsenhulp er niet zou zijn de stap ook echt zelf durven zetten? Kijk jezelf eens goed aan in de spiegel als je zegt ‘tot hier en niet verder…’

Uit mijn praktijk weet ik dat het toegekend krijgen van euthanasie een ongekende erkenning van het lijden is: ‘Het gaat mij zo zwaar dat de dokter bereid is mij dood te maken!’ Ik leg de vraag dan bij mijn cliënt: “Is het jezelf erkenning geven niet voldoende?” Klaarblijkelijk niet voor iedereen. En zo behouden artsen hun/een macht en zetten zij hun kennis in voor pijnverlichting maar ook bij stervenshulp – iets wat al eeuwenlang ingeburgerd is in de samenleving en het ziet er niet naar uit dat daar verandering in gaat komen. Wat ook niet hoeft. Vanuit het standpunt van individuele onafhankelijkheid is het winst dat er steeds meer betrouwbare kennis bij leken komt om onder eigen regie het leven te beëindigen. En nogmaals: de mate van lijden (van Mark of van wie dan ook) is hier niet mijn punt. Het gaat mij om het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen leven hoe ‘rottig’ dat leven ook is – en dat maakt een uitspraak als ‘euthanasie is veel humaner’ uiterst dubieus. Het is het leggen van beslissingsbevoegdheid en uitvoeringsverantwoordelijkheid bij een ander in een situatie waar die niet thuishoort.  

Tot slot.
Mark is een van de weinige personen met aan alcoholisme verbonden ondraaglijk en uitzichtloos (ja toch?) lijden die de euthanasie kreeg – maar niet de eerste, aldus is te lezen in het Vk-artikel. De slogan ‘Geniet, maar drink met mate…’ draagt zo een extra waarschuwing in zich mee.
‘Internationaal wordt schande gesproken van de euthanasie’ –zo opent het artikel van Van Veen– maar om kritisch te zijn en vooral te blijven over euthanasietoekenningen en de onderliggende motivatie, hoeven we de grens niet over.
​
Het levens- en stervensverhaal van Mark is welbewust de publieke ruimte ingeschoten.
​En zijn sterrenstof dwarrelt nu neer op de voortgaande euthanasiediscussie.